Het is de tragische, intellectuele erfenis van een man die de Stad van de Mens wilde bouwen, maar eindigde met het puin van zijn eigen overtuigingen.

H.G. Wells’ boek Crux Ansata: An Indictment of the Roman Catholic Church, gepubliceerd in het tumult van 1943, is veel meer dan een historische kritiek. Het moet gelezen worden als een ideologisch manifest. Het is de logische en noodzakelijke consequentie van Wells’ levenslange project: de visie van een door de mens gemaakte wereld, geordend door wetenschap en een seculiere wereldstaat. Om zo’n wereld te bouwen, moet het fundament van de oude wereld – de Kerk als hoeder van een transcendente waarheid – eerst worden gesloopt. Crux Ansata is de intellectuele sloophamer die Wells voor die taak hanteerde.

De Kerk als Politiek Project

De kern van Wells’ analyse is zijn reductie van de Kerk tot een puur aards, politiek instituut. Hij beschrijft haar geschiedenis als een poging een wereldregering te stichten en beoordeelt haar uitsluitend op basis van haar successen en mislukkingen op dat vlak. De misstanden en de menselijke fouten die hij aanhaalt, dienen als bewijs voor het failliet van het hele project.

Wat hierbij buiten beschouwing blijft, is de theologische realiteit van de Kerk als het Mystieke Lichaam van Christus – een goddelijke instelling die opereert door feilbare mensen heen. Door deze spirituele dimensie consequent te negeren, analyseert Wells slechts de schaduw van de Kerk op de muur van de geschiedenis, en gaat hij aan de essentie van zijn onderwerp voorbij.

De Methode van de Propagandist

De historische methode die Wells hanteert, is niet die van de historicus, maar die van de propagandist. Zijn voornaamste wapen is de leugen van de weglating. Alles wat waarde, diepgang of oprechte vroomheid zou kunnen tonen – de onmetelijke culturele bijdragen van de kloosters, de spirituele diepgang van de heiligen – wordt zorgvuldig weggesneden.

Maar de kritiek op zijn methode is fundamenteler. Het gaat niet alleen om wat hij weglaat, maar ook om wat hij beweert. Veel van wat Wells als feiten presenteert, is bij nader inzien onjuist, uit zijn context gerukt of zo overdreven dat het de waarheid geweld aandoet. Zijn boek staat vol met veralgemeningen en beschuldigingen die een serieuze historische toetsing niet kunnen doorstaan. Het resultaat is geen objectieve geschiedenis, maar een zorgvuldig geconstrueerd narratief dat is ontworpen om een vooraf bepaalde conclusie te bevestigen. Het is een bouwwerk dat niet alleen op een selectieve, maar ook op een onbetrouwbare fundering rust.

De Scheiding van Christus en Zijn Kerk

De theologische kern van Wells’ aanklacht is zijn poging om Christus te scheiden van de Kerk. Jezus wordt voorgesteld als een wijze leraar wiens oorspronkelijke, zuivere boodschap vrijwel onmiddellijk werd gekaapt en vervormd door een priesterkaste.

Deze scheiding is noodzakelijk voor zijn argumentatie, maar het is een breuk met de kern van het christelijk geloof zelf. Het ondermijnt de belofte van Christus in Matteüs 28:20 (“Ik ben met u alle dagen tot aan de voleinding van de wereld”) en ontkent de fundamentele leer van de Kerk als Zijn voortdurende, levende aanwezigheid in de wereld. Voor Wells is deze splitsing een intellectuele noodzaak om de Kerk te kunnen veroordelen zonder Christus volledig te verwerpen.

De Conclusie van een Wereldbeeld

Het is veelzeggend dat Crux Ansata Wells’ voorlaatste boek was. Zijn laatste werk, Mind at the End of its Tether (1945), is een van de meest desolate teksten van de twintigste eeuw. Het is de conclusie van een man die heeft vastgesteld dat de mensheid een evolutionair dood spoor is en geen toekomst heeft.

Crux Ansata kan gelezen worden als een cruciale stap op die weg naar wanhoop. Het is de afrekening met de laatste grote bron van transcendente hoop in de westerse beschaving. Het boek is daarmee niet alleen een aanklacht tegen de Kerk, maar ook een symptoom van een wereldbeeld dat, wanneer het tot zijn uiterste consequentie wordt doordacht, uitmondt in de leegte. Het is de tragische, intellectuele erfenis van een man die de Stad van de Mens wilde bouwen, maar eindigde met het puin van zijn eigen overtuigingen.